Ζ, ζ

Το έκτο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Κατείχε την έβδομη θέση στο αρχαίο αττικό αλφάβητο και την έκτη στο ιωνικό. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν το ζ για τη μεταγραφή λέξεων που είχαν δανειστεί από την ελληνική και το τοποθέτησαν στο τέλος του αλφαβήτου τους. Την ίδια θέση διατηρεί και στα αλφάβητα των νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών. Προέρχεται από το σημιτικό zajin (που σημαίνει σκαπάνη, όπλο) και ονομάστηκε ζήτα κατά τα επόμενα ήτα, θήτα. Η παράσταση του σημιτικού zajin ήταν I και λίγο παραλλαγμένο ήταν και το αρχαιότερο ελληνικό ζήτα, δηλαδή Ι (17ος αι. π.Χ.). Άλλες παραλλαγές ήταν:  και Ζ η οποία τελικά επικράτησε. Το ζήτα χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους για να αποδώσει ποικίλους φθόγγους. Σε ζ κατέληξαν τα συμπλέγματα σ + δ, γ + j, δ + j, και σε μερικές περιπτώσεις το ινδοευρωπαϊκό j. Η αρχαιότερη και ιστορικά εξακριβωμένη προφορά του ήταν σδ (δηλαδή zd) γι’ αυτό και θεωρήθηκε διπλό σύμφωνο. Διαφορετική προφορά όμως μαρτυρούν τα ομηρικά Ζελείη και Ζάκυνθος (λέξεις όχι ελληνικές) όπου το ζήτα εκλαμβάνεται στο μέτρο ως απλό σύμφωνο. Πιθανολογείται ότι είχε ιδιαίτερη προφορά και στην αρχαία ηλειακή διάλεκτο όπου χρησίμευε στην παράσταση του δ: ζίκαιον, δηλαδή δίκαιον, και στην Κρήτη όπου αντικαθιστούσε πολλές φορές τα ττ, σσ, τ: δάζασθαι αντί δάσσασθαι. Στην αιολική διάλεκτο προφερόταν και γραφόταν σδ, καθώς και στην Αττική: Αθήναζε, αντίστοιχα Αθήνασδε. Από τον 4o αι. π.Χ., παρατηρείται στην αττική διάλεκτο αλλοίωση της προφοράς, που ομοιάζει με τη σημερινή, όπως αποδεικνύουν τα επιγραφικά, ψήφιζμα, ζμικρός. Το νεοελληνικό ζήτα από φωνητική άποψη είναι συριστικός φθόγγος ηχηρός, διαρκής. Ως προς τον τρόπο της άρθρωσης είναι γλωσσικός και φατνιακός, γιατί κατά την εκφώνησή του η γλώσσα στηρίζεται στα φατνία. Ιδιωματικά προφέρεται ζζ (Ικαρία, Κάρπαθος), dz (Κως) και vdz (Αστυπάλαια, Ρόδος, Πάτμος). Χιλιάδες ποδηλάτες στα καταπράσινα τοπία του Ζάαρλαντ, στην εκκίνηση ενός ποδηλατικό αγώνα από το Ζαρμπρίκεν προς το Λουξεμβούργο, τον Ιούλιο του 2002 (φωτ. ΑΠΕ).